Космогониски митови во хеленската митологија

Космогониските митови раскажуваат за настанување на светот и вселената. Најчесто овие митови се сметаат и како теогониски, затоа што во создавањето на светот учествуваат боговите, кои се или создатели на светот и поредокот или самите се раѓаат во текот на создавањето. Ваквите митови во разните култури се сметаат за свети, бидејќи го објаснуваат потеклото на сите нешта, односно на предметите, појавите и промените во природата. Вселената или космосот за античкиот човек не била пространа темна празнина, туку нешто големо, недофатно, што има божественост во себе. Сите богови кои настанале на почетокот се нарекуваат протогени или првородени.

Во хеленската митологија се сретнуваат три космогониски митови кои на сопствен начин го опишуваат настанувањето на светот и на боговите:

1. орфички 

2. пелазгиски (хомерски) и

3. олимпски

Црноличната божица Ноќ (Никта) која е мајка
на сите созданија според орфичкиот космогониски мит.

Според орфичкиот мит, орфичарите раскажуваат дека на црноличната божица Ноќ, од која и Ѕевс трептел, ѝ се додворувал ветерот, па затоа зачнала од него и снесла големо сребрено јајце во страшната темнина на бескрајниот простор. Од јајцето се испилил Ерос, богот на љубовта. Ерос бил златокрилест и двополен. Имал четири глави, така што во одреден миг рикал како лав или бик, шиштел како змија или блеел како овен. Ерос ослободен од космичкото јајце ја создал земјата, небото, сонцето, месечината и водата. Со светот владеела божицата Ноќ сè додека нејзиниот жезол (скиптар) не преминал во рацете на небесниот бог Уран (Небо).

Евринома и нејзиниот
исконски танц низ морето

Според пелазгискиот мит, на почетокот божицата Евринома се подигнала од празниот простор, но бидејќи не нашла ништо цврсто на што би стапнала, ги одвоила водите од небото и почнала да танцува осамена низ брановите. Танцувајќи се движела кон југот, а северниот ветер што го предизвикувала со својот танц ѝ се прикажал како нешто ново, како поттик за создавање. Вртејќи се го пробивала ветерот протривајќи го со раката, а потоа се случило чудо! Ветерот се преобразил во змија наречена Офион. Со цел да се стопли, Евринома продолжила упорно со танцувањето, што кај Офион предизвикало љубовна страст. Тој ја обвиткал со неговото долгонавесто тело, се споил и ја зачнал. Така Евринома забременила.

Офион и космичкото
јајце

Потоа Евринома се претворила во прекрасна гулабица и лежејќи над брановите извесно време снесла космичко јајце. По нејзина заповед Офион седумпати го обвиткувал јајцето да го стопли. Откако долго време го загревал, јајцето се распукало, а од внатрешноста се избиле децата на Евринома, а тие се сонцето, месечината, планетите, ѕвездите и копното со планините, реките, дрвјата, растителниот и животинскиот свет. По создавањето, Евринома и Офион за свој престол ја избрале планината Олимп. Офион еднаш ја навредил Евринома кога рекол дека е единствениот заслужен создател на светот. А таа налутена веднаш му возвратила нагазувајќи го на земја и избивајќи му ги острите заби. Потоа го фрлила во длабочината на земјата наречена Тартар.

Тогаш за управители на сeдумте вселенски сили ги поставила човеколиките титани и титанки: Теа и Хиперион владееле со Сонцето, Фојба и Атлант со Месечината, Диона и Криј со планетата Марс, Метида и Коеј со Меркур, Темида и Евримедонт со Јупитер, Тетида и Океан со Венера и Реја и Крон со Сатурн. Луѓето како последни созданија настанале самоникнати. Првиот бил Пелазг, таткото на сите луѓе. Тој изникнал во областа Аркадија на Пелопонес (јужна Хелада), а по него изникнале сите луѓе. Ги научил да градат колиби, да се прехрануваат со жито, а од свинска кожа да изработуваат облека за затоплување на телото.

Уран

Според олимпскиот мит раскажан од епскиот поет Хесиод, на почетокот од хаосот (темната празнина) се издигнала Гаја (мајка земја) и во сон го родила Уран (татко небо) без да биде зачната од некого. Гледајќи ја со љубовен копнеж високо над планините, Уран го пролеал плодниот дожд во нејзините таинствени пукнатини, а таа ги родила тревата, цвеќињата и дрвјата заедно со дивите ѕверови и птиците. Овој дожд ги излил реките од земјата, а шуплините ги наполнил со вода. Така настанале реките, морињата, езерата и океаните.

Гаја

Првите деца што таа ги родила биле титаните и титанките, но џиновски по својата големина. Последниот титан што го родила бил итриот Крон. По овие новородени деца, Гаја на Уран му ги родила хекатонхејрите (стораки џинови со педесет глави) Бријареј, Гиг и Кот, а потоа и киклопите (тркалезнооките џинови) Бронт, Стероп и Арг, познати ѕидари и ковачи на оружје. Тие живееле во Тракија, а нивните синови живееле во Сицилија, каде на нив наишол Одисеј талкајќи по морето.

Атлант, еден од титаните, кого
Ѕевс го казнил вечно да го држи
небото (Уран) бидејќи му се
спротивставил во борбата против
титаните (титаномахија).

Штом Уран ги здогледал, се згрозил од децата на Гаја, па ѝ наредил да ги внесе во најдлабоката утроба на земјата, во Тартар, за да не ги гледа тие грдосии пред неговите очи. Гаја мошне се налутила, затоа што си ги сакала сите свои деца без оглед на нивниот обличје. Чувствувала стомачни болки, оти не можела да ја издржи тежината на хекатонхејрите и киклопите кои врескале одвнатре и барале излез. Затоа се решила да му се одмазди на Уран. Од земјата исфрлила скован сребрен срп и му го дала на Крон да го употреби во посебна прилика. Гаја го завела Уран да легне врз неа и да ја зачне. Пред да започне љубовниот чин се појавил титанот Крон и му го отсекол половиот орган. Уран вреснал од болка, се повлекол и го напуштил престолот на кој владеел како небесен татко. Од крвта што се излеала се родиле страшните еринии, гигантите и мелоските нимфи. А од семето кое се излило во океанот се родила божицата Афродита, иако се сметало дека била ќерка на богот Ѕевс.

Титанот Крон удобно седи на небесна кочија што ја влечат
змееви. Во десната рака држи срп како симболика на божеството
и како оружје со кое го совладал татко му Уран. Римјаните го нарекуваат
Сатурн. Бакрорезот е изработен од Пјетро Бонато во XIX-тиот век во Рим.

Така Гаја му го доделила почесното место на Крон да биде господар на светот. Неговата сестра Реја му станала сопруга. Времето кога владеел Крон античките народи го сметале за Златно Доба, кога имало благосостојба и праведност. Но сепак, Крон не бил многу праведен. Тој неговите браќа хекатонхејрите и киклопите повторно ги заробил во Тартар како што тоа го направил татко му Уран. За вратарка ја поставил Кампа, еден женски змеј која го имала клучот. Неговите родители го проколнале дека и неговите деца што ќе ги има со Реја ќе се обидат да го симнат од престолот на којшто владее. За да ја избегне оваа казна, Крон ги голтал едно по друго сите деца што Реја му ги раѓала: Деметра, Хера, Хад, Хестија и Посејдон.

Ѕевс во битка со Крон

Штом го родила последното дете Ѕевс, Реја ја замолила Гаја да го сокрие во некоја пештера каде што Крон нема да има можности да го пронајде. Гаја го сокрила во пештера на планината Дикта (на островот Крит), а таму побарала помош од нимфите да го раснат и вардат, а од козата Амалтеја побарала да го дои додека да порасне и да стане моќен бог. Имено, боговите раснеле за брзо време. Во меѓувреме, Реја во превивки замотала еден камен и му го подала на Крон да го проголта мислејќи дека е дете. Додека сè уште бил новороденче Ѕевс постојано плачел. Гаја поставила чувари наречени Курети кои танцувале и плескале со рацете со цел да го прикријат звукот на детскиот плач. Кога Ѕевс закрепнал и станал снажен Гаја му дала напиток за повраќање за да му го подари на својот татко. Ѕевс се појавил пред Крон и му го дал напитокот. Од течноста Крон исповратил сè, првин каменот, а потоа сите проголтани деца, браќата и сестрите на Ѕевс. Ѕевс потоа стапил во војна со титаните и титанките позната во хеленската митологија како титаномахија.

Ѕевс во титаномахија. На сликата е прикажан богот Ѕевс како со
молњите го соборува чудовиштето Тифон. Оддалеку се забележуваат
титаните како фрлаат карпи кон децата на Крон кои откако ќе ги
совладаат ќе воспостават нов поредок во светот. Сликата е во
сопственост на Карлос Парада и Мајкар Ферлаг, основачи на Greek
Mythology Link (Genealogical Guide to Greek Mythology
Copyright © 1997 Carlos Parada and Maicar Förlag.)

Атена во битка со гигантите. Таа се обидува
да ги нападне, но тие се свртуваат во бег. Гигантите
носат лавовска кожа на рацете со која се обидуваат
да се заштитат. Овој мермерен релјеф бил поставен
во нимфајонот во античкиот град Афродисијас во II-от
век н.е. Денес се чува во Археолошкиот музеј во
Истанбул, Турција.

Совладувајќи ги титаните, ги фрлил во Тартар, а ги ослободил само Атлант, Епиметеј, Метида, Океан и Прометеј кои не се кренале на војна против него, а за возврат ги ослободил хекатонхејрите и киклопите кои на Ѕевс, Посејдон и Хад им сковале оружја. Громот му послужил на Ѕевс да го убие чудовиштето Тифон коешто Гаја го родила да се бори против боговите, Посејдон го добил тризабецот, а Хад невидливиот шлем. Во војната против Ѕевс се приклучиле и гигантите, кои имале голема снага, но биле совладани благодарение на херојот Херакле кој би повикан да им помогне од страна на Ѕевс. По завршувањето на војната, Ѕевс со неговите браќа Посејдон и Хад влечеле ждрепка за да ја поделат власта над светот. Ѕевс ја добил власта на небото и земјата, Посејдон на водата, а Хад на подземниот свет. Својот престол боговите го поставиле на Олимп и започнал нивниот поредок.

Толковник на поими:

Орфичари - следбеници на орфичките мистерии кои биле тајни верски собири за кои малку се знае и нема зачувано доволно податоци. Орфичарите создале свој космогониски мит за настанок на светот.

Никта - божица Ноќ.

Тартар - најдлабоката точка на земјата, темна и студена бездна.

Нимфи - женски заводливи божества кои имале прекрасен лик и пребивале  по шумите, изворите, планините, долините и секаде каде што цветала природната убавина.

Гиганти - џинови, кои се родиле од крвта на Уран, а биле жестоки противници на Ѕевс. Тие носеле човечки лик со таа разлика што нозете им биле преобразени во рибји риги со репови. Откако Ѕевс ги совладал титаните, првородената божица Гаја ги повикала да го надвладеат Ѕевс, но не успеале да го уништат. Војната со гигантите во хеленската митологија е позната како гигантомахија.

Книжевни извори:

1. В. Димовска-Јањатова, В. Томовска, Класичната култура во европската цивилизација, Графички Центар ДООЕЛ, Скопје, 2010

2. Sylvie Baussier, Mythologies, Éditions FLEURUS, Paris, 200

3. Robert Grevs, Grčki mitovi, Nolit, Beograd, 199