Мит, митологија и видови на митови

Што е мит? 

Митолошки суштества и чудовишта

Зборот мит потекнува од старогрчкиот збор μύθος (на латински mythus) и наједноставно се објаснува како приказна, она што се кажува, раскажува и прераскажува од поколение на поколение. Бидејќи митовите се создавале со усно прераскажување во долг временски период, најчесто некои приказни имале различни верзии. Не се знае точно кога биле создавани митовите, колку е стара нивната содржина, но се претпоставува дека постоеле уште од времето кога постои човештвото, дури од праисторијата. Античките митови ни опстанале до денешен ден затоа што со појавата на писмото и писменоста тие почнале систематски да се запишуваат и препишуваат од еден на друг материјал за пишување и така се зачувале низ времето за да не останат во заборав за следните поколенија. Во нив се среќаваат разни ликови - бележити луѓе, божества, херои (полубогови), митолошки суштества и чудовишта - кои во реалниот свет не постојат и никогаш не постоеле, бидејќи за нив нема материјални докази. Сите ликови во митовите се митски, односно измислени.

Тебанскиот крал Ојдип и сфингата

Митот не е обична приказна за забавување на младата публика, како на пр. бајката, тој е, пред сè, света приказна создадена за да се објаснат некои нешта кои на луѓето во далечното минато им биле многу нејасни, тешко несфатливи и недопирливи.

Преку митот се објаснувале појавите, предметите и одвивањата во природата и светот, затоа што човекот од минатото не се раководел според научните сознанија, туку неговата фантазија била клучот за објаснување на несфатливото. Умот на античките луѓе бил митски, многу поинаков од умот на современите луѓе, тие светот не го восприемале и доживувале како што ние го восприемаме и доживуваме денес.

Како античките народи го доживувале светот и сите негови пројави?

Ѕевс громовник, врховен бог во митологијата
на старите Хелени и Римјани. Римјаните го
нарекувале Јупитер.

Громот за нив било оружјето на богот Ѕевс кое грмело кога врховниот бог бил лут и гневен, земјотресите настанувале кога богот Посејдон бил вознемирен така што со тризабецот ја протресувал земјата, љубовта се јавувала кога богот Ерос предизвикувал љубовна жар кај заљубените, пролетта настапувала кога божицата Деметра ја оживувала природата поради враќањето на нејзината ќерка Персефона од подземниот свет, сите зла на светот дошле поради грешката на убавата жена Пандора која од љубопитност отворила ќупче од кое излетале сите грди нешта поради кои човештвото и светот страдале, луѓето знаат да го создаваат огнот затоа што титанот Прометеј ги научил на таа вештина овозможувајќи им топлина, готвена храна, оружје и други удобства што произлегуваат од огнот, денот го најавува божицата на мугрите Хеја или Аврора кај старите Римјани и многу други примери. Значи, да заклучиме, митовите претставувале средство со чијашто помош древните народи ги толкувале и објаснувале промените и појавите во природата и светот за кои немале објективни сознанија зошто постојат.

Што е митологија?

Титанот Прометеј го дал огнот на луѓето и ги
научил како да го создаваат. Го сметале за
создател на човекот. Тој човекот го создал од
глина, а божицата Атена му вдахнала душа.

Збирката на митови или приказни распоредени според темите што ги обработуваат, а ја сочинуваат раскажувачката традиција на една култура, се нарекува митологија. Митологијата е и научна област која ги истражува митовите на разните култури во светот поделени по подрачја каде што се создале и пренесувале.

Хеленската митологија ја сочинува збирката на митови на старите Хелени, римската митологија ја сочинува збирката на митови на старите Римјани, египетската митологија на старите Египјани, словенската митологија на старите Словени, средноамериканката митологија на Маите, Ацтеките и Олмеците, норвешка митологија на старите германски племиња (Викинзи) и др.

Митските приказни ги има во голем број со обемна содржина. Затоа истражувачите нив ги групирале според темите што ги обработуваат и ги поделиле на следните видови:

 

1) Космогониски митови, оние што раскажуваат за настанокот на вселената и светот;

2) Теогониски митови, оние што раскажуваат за создавањето и раѓањето на боговите;

3) Есхатолошки митови, оние што раскажуваат за крајот или уништување на светот;

4) Култни митови, оние што го објаснуваат негувањето на некој култ, изведувањето обреди, празнувањето, одржувањето свечености и сл. Тие раскажуваат и за животот и делото на хероите (полубоговите);

5) Лунарни, соларни и астрални митови кои раскажуваат за создавањето на небесните тела (Месечината, Сонцето и ѕвездите);

6) Вегетативни митови, оние што ги објаснуваат промените кои настануваат во природата со смената на годишните времиња;

7) Ајтиолошки митови, оние што го објаснуваат потеклото на некои нешта како што се пченката, тутунот, водата, огнот, животните, болестите и страдањата и др. Во митот за Прометеј се објаснува како луѓето го добиле огнот, во митот за Пандорината кутија се објаснува како во светот се појавиле болестите и страдањата, во средноамериканските култури постојат митови за појавата на пченката.

Атинскиот крал Тесеј во борба со Минотаурот
во лавиринтот на критскиот крал Миној.

Хеленската митологија лежи во основата на верскиот систем во Хелада. Приказните служеле како верско четиво кое на Хелените им раскажувало за бурното минато кога светот настанал, кога се родиле првите богови, луѓе, херои, разни суштества, кој го создал човекот, каде заминува по неговата смрт, кој ги научил луѓето да го создаваат огнот итн. Имено, тие длабоко верувале во тоа што го слушале од нивните предци, биле убедени дека севишните богови управуваат со нивните судбини и со светот. Хелените и Римјаните постојано им изразувале почит со молитви, жртвувања и празнувања, се труделе да живеат правично и побожно затоа што верувале дека така би се смилувале над нив и би им помагале да ги остварат желбите и очекувањата кои водат кон спокоен и среќен живот.

Книжевни извори:

1. В. Димовска-Јањатова, В. Томовска, Класичната култура во европската цивилизација, Графички Центар ДООЕЛ, Скопје, 2010

2. Sylvie Baussier, Mythologies, Éditions FLEURUS, Paris, 2000