За живеалиштата на Хелените и Римјаните

ШТО Е КАРАКАТЕРИСТИЧНО ЗА РИМСКАТА КУЌА ИЛИ DOMUS ROMANA? 

Карактеристично за римската куќа или стручно domus romana, како што ја викале Римјаните, е тоа што таа речиси ретко имала прозорци, но затоа имала отвор од градината и атриумот од каде што навлегувал свежиот воздух и дневната светлина. По правило, домусот немал отворено дворно место. Единствениот двор се наоѓал внатре во куќата наречен перистил. Во римската куќа не живее само римското семејството, туку и робовите со нивните семејства кои им служат на господарите на куќата. Повеќето куќи биле градени без кат, но доколку имале прв кат, тогаш на катот се ѕидале само неколку соби (кубикулуми) во помали димензии кои претежно служеле како соби за спиење. Бидејќи римските куќи биле само сопственост на богатиот римски сталеж, во нив се вмрежувале и водоводните керамички цевки преку акведуктите за дотур на вода. Само богатите Римјаните ја имале таа привилегија да поседуваат приватна бања наречена balnea за капење и рекреација.

ОД КОИ СОСТАВНИ ДЕЛОВИ Е ИЗГРАДЕНА ЕДНА ТИПИЧНА РИМСКА КУЌА?

Пресек на домус со неговите составни делови

Римската куќа се состои од следниве делови/простории: таберни (деловни простории под наем), вестибулум (ходник), атриум (претсобје), кубикулуми (собички), кулина (кујна), триклиниум (трпезарија), таблинум (работна просторија), перистилиум (внатрешен двор со градина) и екседра (дневна соба за гозби и одмор). Во пресекот на сликата десно може да се разгледа распоредот на простории во домусот.

ОПИС НА ДЕЛОВИТЕ ОД РИМСКАТА КУЌА

Целосен изглед на римската куќа. Во планот под сликата на куќата
се обележани деловите од куќата по броеви.

Јануа се главни влезни врати во куќата. Помеѓу нив се наоѓаат две продавници таберни.

Таберна e продавница, односно деловен простор којшто се изнајмувал под кирија од господарот на куќата. Најчесто  имало по две продавници меѓу влезот на куќата. Понекогаш таберната била користена и како шупа за складирање на куќни предмети. Таберните биле отворени кон улицата, а затворени за влез во куќата. На сликата иако не е прикажана нивната отвореност однадвор, таберните се наоѓале помеѓу влезот на куќата, десно и лево од вестибулумот.

1. Вестибулум е ходник низ кој се поминува при влегување во куќата. Во вестибулумот често имало насликано куче како фреско со натпис caveo canem, што значи чувај од кучето, како предупредување за непоканетите гости. Но, се среќава и ликот на Пријап, богот на плодноста, за кого се верувало дека ја заштитува стоката и овошните градини од наездата на крадците и злонамерниците.

2. Атриум претставува централен дел од куќата, таму каде што некогаш било домашното огниште. Подоцна овој простор се преобразува во претсобје. Во средиштето се наоѓа плиток базен наречен имплувиум (број 3), таму каде што се собирала дождовницата, бидејќи над базенот имало кровен отвор (комплувиум). Во атриумот се наоѓал и ларариум, мал олтар посветен на куќните божества (lares familiares).

4. Кубикулум е собичка наменета за спиење на господарите на куќата и нивните робови. Вакви собички имало насекаде низ куќата, особено на првиот кат. Најчесто собите имале по еден кревет и мало ковчеже во кое се чувале личните предмети. Кубикулумите немале немале врати, туку само пространи завеси заради приватноста.

6. Таблинум е соба за прием на купувачите кои соработувале со таткото на семејството. Таму била неговата канцеларија и место за деловни разговори.

5. Ала е проширено крило од атриумот. Не е доволно објаснето за што точно служело ова проширување.

Кулина е кујна во која робовите приготвувале разновидни јадења за домаќините. Имало камена печка каде што готвеле ручек во метални казани на жар. На сликата кујната била прилагодена во една од собичките кубикулуми.

Триклиниум претставува трпезарија. Во повеќето римски куќи имало неколку трпезарии, така што домаќините можеле да бираат каде ќе јадат во текот на денот. Под влијание на хеленската култура Римјаните се научиле да јадат прилегнати на лежалка наслонети на перница. Оттука и називот триклиниум, бидејќи станува збор за три лежалки меѓу кои имало мала кружна маса. На сликата триклиниумот бил прилагоден во една од собичките кубикулуми, често покрај внатрешната градина.

8. Перистилиум е внатрешен четириаголен ходник кој во средината бил опколен со градина наречена хортус над која немало кровна конструкција зашто била отворена кон небото. Градината била оградена со мермерни столбови и украсена со разновидно зеленило и цвеќе, најмногу рози, темјанушки и лилијакрини, но и со убаво изработени скулптури или мали фигурини. Перистилот бил место за рекреација и одмор за членовите на семејството, но и за поканетите гости во куќата.

7. Екседра е дневна соба спроти перистилиумот којашто се користела за обилни ручеци, забави и слободни активности од животот на старите Римјани. Екседрата била мошне украсена со ѕидни слики, како и со столбови кои биле прилепени на ѕидот.

КАДЕ ЖИВЕЕЛЕ НАЈБОГАТИТЕ СТАЛЕЖИ ОД ВРЕМЕТО НА СТАРИОТ РИМ?

Највисоките сталежи во стариот Рим наречени патрикии поседувале живеалишта познати како римска вила или villa romana. Се граделе за време на Римската Република и Римското Царство.

Според римскиот историчар Плиниј Постариот, постоеле два вида на римски вили:
а) градска вила или villa urbana
б) селска вила или villa rustica

Реконструкција на Villa Romana del Casale

Градската вила била живеалиште на богатите или истакнатите римски аристократи. Често се градела во близина на градовите кога имало потреба да се патува во градот и тоа во времетраење од еден до два дена изминат пат.

Селската вила била вообичаена селска куќа во која живееле слугите и робовите кои се занимавале со земјоделски дејности назначени од сопствениците на вилата. Селската вила биле дел од градската, но само сезонски била посетувана од работниците.

Римска вила

Во подоцнежниот период на Римската Република започнал трендот на изградба на вили низ цела Италија, особено во годините по диктатурата на Сула. За време на Царството, градските вили биле богато декорирани со мозаици, скулптури, фрески, како што се Вилата на царот Хадријан во Тиволи или Вилата на Папирусот во Херкуланеум. Римскиот философ и говорник Марк Тулиј Кикерон поседувал дури седум вили, додека Плиниј Помладиот три или четири.

КАДЕ ЖИВЕЕЛО СИРОМАШНОТО РИМСКО НАСЕЛЕНИЕ?

Инсули (лат. insulae) се повеќекатни трошни куќи направени за вселување на сиромашното градско население ширум римското општество. Тие биле евтини за изнајмување и биле подигани на неколку ката, највисоки до 6 или 7 катови. Плебејците живееле во нив, бидејќи се сметале за граѓани од средниот и нискиот општествен слој.

Инсули - повеќекатни трошки куќи како живеалишта на сиромашното
римско население. Биле подигани од трошен и неквалитетен градежен
материјал, така што честопати биле изложувани на опасност од пожар и рушење.

Поради неквалитетниот градежен материјал, најчесто биле мета на пожари што било чест случај во тоа време. Преку нив немало вградена кујна и систем за снабдување со вода кој би претставувал еден вид заштита од опожарување, освен до ниските катови каде што имало водоснабдување и системи за загревање. Откако во градот Рим избувнал прочуениот пожар во 64 год. н.е. за време на владеењето на римскиот цар Нерон, по негова наредба била забранета изградбата на висококатните инсули.

Овие куќи биле и подложни на рушење поради кревките материјали од кои биле ѕидани, од дрво и ќерпич (плитар). Отворите од собите кои наликуваат на прозорци всушност овозможувале влез на воздух и светлина, но немале рамки со стакла за затворање на отворот како во современите домови.

Животот виреел низ улиците покрај инсулите. Приземните дуќани
секогаш биле полни со купувачи и продавачи на разни стоки и
услуги. Трговијата била значајна стопанска гранка во стариот Рим.

Во приземниот дел имало деловни простории за вршење трговски дејности. Тие се нарекуваат таберни (лат. tabernae).

Во една обична инсула можело да се сместат 40 станари, односно околу 10 семејства ако се бројат по 4 члена во едно семејство. Нејзината површина изнесувала приближно 330 м2.

Најпожелни биле долните катови поради допирот со водата и системот за загревање, но затоа биле и најскапи за изнајмување. Од друга страна, повисоките катови биле најнепожелни од причини што немало вода и греење и поради тоа што требалo станарите да се искачуваат по скалите до нивните домови. Поради недостаток од кујнски простор и бањи, Римските граѓани кои живееле во инсулите биле принудени често да посетуваат јавни бањи за хигиена и ресторани за прехранување, а поради тесниот простор во собите кој не пружал посебна комоција, избегнувале секојдневнен престој во нив, така што ги посетувале форумите (градските плоштади) заради општење со јавноста и рекреативни активности.

ВО КАКВИ КУЌИ ЖИВЕЕЛЕ ХЕЛЕНИТЕ?

Составни делови на една вообичаена хеленска куќа

Како денешните домови, и во времето на старите Хелени живеалиштата им служеле за спиење, готвење, оброци и одржување на личната чистота. Ги подигале врз цврсти темели од камен, но ѕидовите биле градени од слаб градежен материјал, од плитарот. Покривите ги изработувале од керамички плочки, како што тоа се прави и денес. Собите биле планирани околу внатрешен двор кој, поради отвореноста, го задржувал студениот воздух заради разладување на другите соби во текот на жешките летни денови. Во секоја куќа управувал таткото на семејството кој уживал најголем углед и имал посебна приватна соба. Хелените не ги украсувале домовите како што тоа го правеле Римјаните, но имале засебни простории за жени и за мажи. Гинајкејонот (види слика) е интимна просторија за жените, девојките и девојчињата за водење на женски разговори, шиење, ткаење и

Надворешен изглед на хеленската куќа

чување на децата, додека андронот (види слика) е наменет исклучиво за мажите и момчињата кои уживале во долги разговори, гозби и забава. Во андронот се одвивале прочуените гозби наречени симпосиони. Во куќата имале корито за капење и бунар за снабдување со вода, за разлика од Римјаните кои биле далеку понапредни со нивните системи за пренос на вода наречени акведукти.

Андрон - соба наменета за мажи и момчиња

Реконструкција на андронот (види слика лево) во Вилата на добрата среќа во градот Олинт (Халкидики), соба наменета само за мажи кои уживале во вечерни гозби (симпосиуми).

Симпосиум буквално значи „заедничко пиење“ со оглед на тоа што во тие ноќи се пиело вино во изобилство. Симпосиумите ги организирал домаќинот на домот кој ги повикувал пријателите и познаниците да прослават по повод некоја победа, натпревари или верски празници.

На сликата се гледаат мажи потпрени на перниче во полулежечка положба кои уживаат во гоштевањето додека некој авлетист ги забавува со музика. Робовите готват во кујната, а робинките го носат јадењето. Во тоа време Хелените јаделе во испружени во легла. Римјаните го презеле овој обичај од нив.

 КОМПЈУТЕРСКА 3Д-РЕКОНСТРУКЦИЈА НА ДОМУСОТ

И ИНСУЛИТЕ

ГАЛЕРИЈА НА РИМСКИТЕ ЖИВЕАЛИШТА

Книжевни извори

1. Peter Connolly, The Ancient City Life in Classical Athens and Rome, Oxford Oxford University Press, 1998

Електронски извори

1. https://sites.google.com/site/ad79eruption/history/the-roman-house

За обликот и функцијата на хеленскиот театар

Покрај храмовите, грчките театри како јавни градби имале големо влијание врз културниот живот на граѓаните, а особено на уметниците. За време на Големите (градски) Дионисии, комедиографите и трагедиографите се напреварувале за освојување на ловоровиот венец и за стекнување на општа слава, додека глумците ја засмевале или расплакувале публиката, хорот пеел дитирамби (песни посветени на богот Дионис) или хорски лирски песни поврзани со главната тема во драмскиот текст. Театарот, покрај световната, имал и света функција. Пред жртвеникот на Дионис, кој се наоѓал во средиштето на орхестрата (игралиштето), свештеникот го изведувал жртвувањето на животното (јарец, коза), а потоа започнувала драмата. Така, од религијата се раѓа уметноста - театарската претстава и глумата.

Замислена претстава на античкиот театар

За време на првите празници посветени на Дионис, глумците и хорот биле една иста личност. Со текот на времето било дозволено само три актери да учествуваат во секоја драмска претстава. Подоцна, биле вклучени и статисти кои не влегувале во улоги, туку биле неми учесници кои само изведувале нешто пред сцената. Покрај глумците, во античката драма хорот бил еден од учесниците во драмскиот текст. Хорот ја сочинувал групата составена исклучиво од мажи кои пееле лирски песни и танцувале во орхестрата, кружен или полукружен под пред подиумот. Хорското пеење секогаш било придружувано со музички инструменти.

ОД КОИ ДЕЛОВИ Е СОСТАВЕН АНТИЧКИОТ ХЕЛЕНСКИ ТЕАТАР? 

Хеленскиот театар бил граден во висина, на накосени земјишта, најчесто на некој рид. Тој се состои од три главни елементи: скене, орхестра и театрон (или коилон).

Илустрација на хеленскиот театар со појаснувања

1. ТЕАТРОН

Театронот или коилонот бил аудиториумот на хеленскиот театар, односно место каде што гледачите седеле. Називот театрон (стгрч. θέατρον) значи гледалиште, но се нарекувал и коилон (стгрч. κοῖλον) што значи вдлабнатост, односно шуплини создадени меѓу седиштата скалесто поредени од приземјето кон врвот. Римјаните го имаат преведено овој елемент и го нарекуваат cavea што значи шуплина. Театронот е изграден во полукруг околу орхестрата. Поделен e во два дела: горна и долна дијазома. Дијазомата, која Римјаните ја нарекувале praecinctio, претставува рамна полукружна патека која ги раздвојува горните од долните седишта во театронот.

Геометриски нацрт на хеленскиот театар

Вообичаено, хеленските театри имале две дијазоми, но големите театри кои собирале повеќе публика можеле да имаат и три. Нивната функција била да се намали протокот на посетители со цел да се избегнат несаканите турканици. Подоцна, Хелените започнале со изградба на коилонот. Од V-тиот век пр. н.е. гледачите носеле со себе перничиња за да седат врз нив поради тврдата студена подлога која биле неудобна за седење и следење на драмите. Скалестите седишта во еден ограничен редослед се нарекувале керкиди (стгрч. κέρκις = клинец), додека Римјаните ги нарекувале cunei. Во времето на раниот театар, јавноста седела околу орхестрата на земја, врз тревна површина. Потоа Хелените поставиле дрвени штици кои, пак, подоцна биле заменети со архитектурно обликувани камени седишта керкиди за да бидат трајни и да му одолеат на забот на времето. Керкидите биле одвоени со климаци (стгрч. κλίμαξ) - скалила по кои се искачувала публиката во театарот. Предните седишта во полукруг среде орхестрата биле нарекувани проедрија и биле резервирани за челниците и свештениците. Најценетиот гледач во театарот бил свештеникот на богот Дионис Елевтериј (Дионис ослободителот), кој седел на добро изработено мермерно седиште со наслон.

Составни делови на хеленскиот театар

2. ОРХЕСТРА

Замислена претстава на театарот на Дионис Елевтериј
во Атина. Хорот пее и танцува среде орхестрата.

Долу во центарот се наоѓа кружна (или полукружна) рамна површина наречена орхестра (стгрч. ὀρχήστρα) што значи игралиште. Во класичниот период таа била кружна, а во хеленистичкиот преминала во облик на коњска потковица. Орхестрата е заоблен простор во кој танцувал и пеел хорот, но и место за вршење на жртвен обред. Римјаните орхестрата ја искористиле за разни спектакли и ја нарекувале харена. Кружниот облик носел магично значење бидејќи се сметало дека ги предизвикувал натприродните сили, така што неговото вградување во театарот служел за извршување на култните свечености во чест на божеството. Во центарот на орхестрата бил поставен жртвеникот на богот Дионис наречен тимеле кој во раните години на хеленскиот театар се користел за принесување на жртви во чест на Дионис пред започнување на драмската претстава, но подоцна станал подиум на кој стоел хороводецот наречен корифај. Првенствено орхестрата ја користеле глумците, но откако се повлекле во проскенионот, во неа бил вклучен хорот со неговите танци.

3. СКЕНЕ
Скенето (кај Римјаните scaena) како градба имала три влеза за глумците. Таа била насочена кон публиката, служела како заднина изградена во облик на украсена палата или храм. Подоцна, кога се развила сценографијата, на скенето биле поставувани насликани плочи кои го доловувале просторот каде што се одвивало драмското дејство од драмскиот текст. Скенето како место соодветствува на зборот сцена што го користиме за современите театри.

Римјаните ги граделе театрите налик на хеленските
со таа разлика што ги подигале и доуредувале
со поинакви архитектонски решенија. Римскиот театар
можел да се гради и на рамно земјиште, воопшто не
било потребно да се прилагодува на ридови или возвишенија.

Помеѓу сцената и седиштата, се наоѓале странични влезови наречени пародоси, една на левата, а друга на десната страна, од каде што навлегувале хорот и глумците за да настапат пред сцената. Оној кој влегувал од левиот пародос доаѓал од селата и од далечни места, додека оној кој влегувал од десниот пародос доаѓал од градот или од пристаништето.

Проскенионот, кај Римјаните proscaenium, во класичниот период претставувал подиум на којшто глумците го одигрувале драмското дејство. Тој бил приземјен пред орхестрата. Во хеленистичкиот период, градителите на театарот го издигнале проскенионот неколку метри над орхестрата. Рамната површина за глумците над проскенионот била наречена логејон (кај Римјаните pulpitum). Над проскенионот имало посебен подиум наречен теологејон на кој настапувале глумци кои одигрувале некој лик на божество.

Внатре во скенето биле поставени и вградени склопки кои се употребувале за време на изведувањето на драмската претстава за да впечатливо и невообичаено ја доловат приказната од драмскиот текст. Тоа биле аоремата, периактите и екиклемата.

Технологија на античкиот хеленски театар

а) Аорема или механе, препознатлива по латинската фраза deus ex machina (бог од машина). Аоремата бил еден вид на склопка во облик на кран за воздушно пренесување на глумците пред сцена кои одигрувале ликови на божества. Се користела во оној миг кога се јавувала потребата да се разреши заплетот од драмата, така што глумецот бил симнуван одозгора во костум на божество.

б) Периактите биле столбови вметнати во призма со три насликани страни кои се вртеле околу сопствената оска за да ја сменат заднината на сцената, односно местото каде што се одигрувало драмското дејство.

в) Екиклемата била дрвена платформа со тркалца за пренесување на телата на починатите драмските ликови. Екиклемата се туркала од челните врати на скенето за да се прикаже како некој драмски лик кој извршил самоубиство или бил убиен. Хелените ја почитувале уметноста и тие никогаш убиството или самоубиството не го прикажувале јавно, со симулација, туку во позадината. А потоа глумецот кој го глумел починатиот драмски лик го туркале на екиклемата пред јавноста.

Реконструкција на Одејонот на римскиот конзул Херод Атик подигнат
покрај падините на атинскиот Акропол во Атина. Имал дрвен покрив.

Повеќето првични грчки театри биле од отворен тип, изложени на надворешни услови. Но, во Атина на подножјето на Акропол се наоѓа театарот на Херод Атик познат како Одејон кој бил покриен со кровна конструкција, односно бил од затворен тип. Сите театри кои биле градени во затворена градежна конструкција се нарекувале одејони.

Реконструкција на Флавиевиот
амфитеатар во Рим наречен
Колосеум

Римјаните го преземаат хеленскиот облик на театарот, само што ја исклучуваат светата функција на обредно жртвување, а дури подоцна драмската уметност ја изобличуваат во боречка гладијаторска арена. Тие пронашле архитектонско решение како да ги подигаат
седиштата. Не им бил потребен рид за кревање на зданието. Римскиот театар, покрај полукружниот, добива и целосно затворен кружен облик наречен амфитеатар, така што оддава впечаток на нешто величествено како што е Флавиевиот амфитеатар Колосеумот во градот Рим. Римјаните ги украсуваат нивните театри со столбови, релјефи, скулптури и внесуваат уште многу нови елементи. Амфитеатрите како зданија претежно служеле за разонода на римската публика која особено уживала во набљудување на реални сцени на борби помеѓу робови и затвореници наречени гладијатори.

На видеата можете да проследите тридимензионална реконструкција на римскиот театар на Помпеј и на римскиот амфитеатар познат како Колосеум или Флавиев амфитеатар. И двата биле подигнати во градот Рим.
Видеата се во сопственост на компанијата за визуелни археолошки реконструкции Altair4 Multimedia.

ГАЛЕРИЈА НА ХЕЛЕНСКИ И РИМСКИ ТЕАТРИ

Електронски извори:

1. http://www.ancientgreece.com/s/Theatre/
2. http://simple.wikipedia.org/wiki/Greek_chorus
3. http://www.greektheatre.gr/constr.html
4. http://www2.cnr.edu/home/bmcmanus/tragedy_theater.html

За обликот и функцијата на хеленскиот храм

Не само што успеале во областа на писменоста и културата да изградат развиена цивилизација, Хелените и Римјаните успеале во времето на класичната епоха да воздигнат и прекрасни градби со неверојатна мајсторска прецизност. Нивните дострели во архитектурата и ден денес говорат за вештата рака на старите градители, особено за ингениозниот ум на архитектите и вајарите.

КОЈА Е РАЗЛИКАТА ПОМЕЃУ АНТИЧКИТЕ И СОВРЕМЕНИТЕ ХРАМОВИ?

Модел на храмот на Афаја (Ајгина) со дорски столбови.
Се чува во Глиптотеката во Минхен (Германија).

Повеќето храмови денес се користат како молитвени домови, за редовно славење и величање на единечниот бог со цел зацврстување на верата и примање на духовно спокојство. Во античка Хелада храмовите не биле користени за овие цели. Тие биле замислени како живеалишта на боговите и божиците кои ја заштитувале и одржувале заедницата. Она што било најважно за античките народи е задоволувањето на потребите на божеството. Зошто? Затоа што тие управувале со природните сили - со сонцето и дождот, кои ги одржување посевите или со ветровите, кои ги придвижувале нивните кораби.

Иако претежно благонаклонети, боговите знаеле да бидат и каприциозни, т.е. инаетливи, и честопати се свртувале против заедницата. Според тоа, во интерес на секого било боговите да се чувствуваат опуштено и задоволено. Нивните домови биле величествени и најукрасени и секогаш опремени со послуга - свештеници и помошници - кои водат сметка за сите нивни потреби. Тие примале дневни подароци во храна и пијалоци, но примале и дел од жетвата на посевите и дел од профитите од какви било трговски и воени дејности.

КАКО Е ПРЕТСТАВЕНО БОЖЕСТВОТО ВО ХРАМОВИТЕ?

Реконструкција на идолот на божицата
Атена Партенос во храмот Партенон
на атинскиот Акропол (Грција). Се чува
во Кралскиот музеј на Онтарио (Канада).

Божеството во античките храмови речиси секогаш е претставувано преку идолот. Кога станува збор за хеленски и римски храмови, идолот е скулптура во извесна големина со човечки лик сместен во внатрешната просторија на храмот, бидејќи според древните верувања луѓето биле создадени од боговите според образот на боговите.

Првично, идолот го изработувале од дрво, но подоцна, со текот на годините, дрвото го замениле трајни и скапоцени материјали како што се каменот и бронзата. Од каменот најчесто се употребувал белиот мермер. Меѓутоа, како еден од најскапоцените материјали за обликување на култните скулптури (идоли) бил хриселефантинот, односно комбинацијата од злато и слонова коска. Величествените скулптури на Ѕевс од Олимпија или на Атена Партенос во Атина биле изработени од хриселефантинот и уште во тоа време предизвикувале стравопочит и воодушевување кај Хелените и Римјаните. Скулптурата на Ѕевс од Олимпија го сметале за едно од седумте чуда на стариот свет.

Секој храм во антиката бил посветуван на еден одделен бог, но имало и примери на храмови кои биле посветувани на сите богови, особено на олимпските, зашто тие биле владетели над светот, луѓето, животните и над сите останати второстепени божества. Таквите храмови ги нарекувале пантеони.

НА КОИ МЕСТА СЕ ГРАДЕЛЕ ХРАМОВИТЕ ВО АНТИКАТА?

Минијатурна реконструкција на храмот на божицата
Артемида од Ефес (Турција) познат како Артемисион.
Во стариот век важел за едно од старите светски чуда.

Местоположбата на храмот често зависела од функцијата и одликите на самото божество, иако предност имале оние подрачја кои оддавале некаква природна тајновитост.
Планинските врвови биле често свети за богот Ѕевс, владетел на небото и временските прилики. Кладенците како природни извори на слатка вода биле реткост во Хелада и затоа уживале култен статус. Истото се однесува и на пештерите каде што често се развивале разни култови кон одредени божества. Нимфите, пак, женски божества налик на словенските самовили, биле жителки и чуварки на изворите и пештерите.

Артемида уживала да лови низ селските појаси и горите, подалеку од цивилизацијата, така што нејзините храмови биле градени во близина на селските населби покрај кладенци. Богот Асклепиј, чуварот на здравјето и исцелителот на болестите, „барал“ да му се градат храмови во близина на изворска вода, која била основна состојка во лекување.

Реконструкција на фасадата на храмот на Афаја
(Ајгина). Остатоците на овој храм денес се меѓу
најдобро зачуваните примероци од сакралната
хеленска архитектура.

Меѓутоа, понекогаш природните стихии го означувале светото место за изградба на храмот. Ударот на громот го означувал светиот простор на богот Ѕевс. За Посејдон постои мит дека со тризабецот удрил на ридот Акропол. Таму Атињаните му подигнале храм во негова чест. Божицата Атена насадила маслинка на Акропол, така што откако била признаена и прифатена од Атињаните како заштитничка, токму на рамницата на ридот Акропол ѝ подигнале прекрасен храм. Хефајст, пак, богот на коварството и занаетите, имал сопствен храм покрај ковачките работилници и леарниците. Храмот на богот Аполон во Делфи бил изграден по негова волја, како што пренесува митската приказна. Имено, откако ја совладал змијата Питон, се востановил во Делфи и себеси си го посветил местото. Од таа причина Делфијците чувствувале потреба да му подигнат храм и пророчиште во негова чест. 

ЗОШТО ПРОСТОРОТ ОКОЛУ ХРАМОТ БИЛ СМЕТАН ЗА НЕШТО СВЕТО?

Светиот простор околу храмот се нарекувал теменос. Зборот произлегува од старогрчкиот глагол τέμνειν што значи сече, отсекува, односно се мисли на простор што е отсечен или одвоен од нешто. Теменосот е парцела од земјата која е посветена на некое божество, таму каде што се наоѓа неговиот дом - храмот. Храмот Хелените го нарекувале τὸ ἱερόν (хиерон) или во едноставен превод светото кое заедно со теменосот го сочинуваат светилиштето. Значи храмот е градба, а теменосот е светиот простор каде што храмот е изграден. Како што човекот поседува имот кој никој не може да му го оттуѓува, така и божеството има имот кој притоа народот му го посветува. Античките народи верувале дека боговите од Олимп сакале да се вселат меѓу луѓето, да дејствуваат во нивна непосредна близина, па затоа изградбата на храмови била клучна за мирот, заштитата и благосостојбата на целокупната заедница.

ШТО Е АСИЛОН?

Врз основа на  религиските убедувања на старите Хелени и Римјани, секој можел да влезе во рамките на теменосот, но треба да биде многу внимателен бидејќи тоа е имот на божеството и постојат некои строги правила. Богобојазливоста на овие народи му обезбедувала целовитост на светилиштето, така што секој оној што ќе влезе во теменосот веднаш станувал заштитен под негова закрила, се стекнувал со нешто што се вика асилон. Асилонот е божествена заштита за секој кој бара засолниште покрај храмот. Називот води потекло од старогрчкиот глагол συλᾶν значи краде, оттуѓува, но со додавање на претставката „а“ се гради именка τὸ ἄσυλον со значење на место што е неотуѓиво и не може да се пљачкосува. Не биле заштитени само светиите како што се скапоцените заветни дарови, туку и луѓето што ќе влезат во просторот. Никој не смеел сосила да ги извлекува од таму. Тие се под закрила на божеството. Дури и ако е некој непријател во прашање, тој е заштитен, може само со изгладнување да се откаже од прибежиштето и да се предаде, меѓутоа во никој случај не смеел сосила да се извлекува, секаков престап е навредлив за божеството. Отуѓувањето на предметите и луѓето од теменосот се сметало за највисок граѓански и верски злочин. Во атинскиот суд им се одредувала строга казна на злострониците, а што е уште пострашно, по престапот ги следела казна од страна на разгневеното божество.

Во трагедијата Хераклиди (стих 260) од хеленскиот трагедиограф Еврипид ликот Демофон вели вака:

„ἅπασι κοινὸν ῥῦμα δαιμόνων ἕδρα“
Светилиштата на боговите се заедничка одбрана за сите

КОИ БИЛЕ СВЕТИТЕ ЗАКОНИ НА СВЕТИЛИШТЕТО?

На мажите, жените и децата им бил отворен пристапот во светиот простор околу храмот наречен теменос. Ова правило не важело само под еден услов - доколку луѓето се нечисти. Оние кои не биле обредно прочистени им било забрането да влезат во чие било светилиште во античкиот хеленски свет. Под нечистотија се подразбирала валканоста на телото која важела за оние што го посетувале храмот по сексуален однос, за зачнатите жени и за жените родилки, за мажите кои потчиниле убиство надвор од војната. Жените родилки се сметале за нечисти до три дена, додека зачнатите жени морале да чекаат подолго време. Мажите кои биле вклучени во воени дејства немале таква забрана. Мажите и жените кои присуствувале на погреб или биле во присуство на покојникот, исто така, имале забрана да присуствуваат на верските обреди пред храмот. Точно е дека сексуалниот однос, породувањето и присуството на погреби биле нормален дел од животот на секој човек во морална смисла, но тие во верска смисла го валкале телото, што било навредливо за божеството.

Перирантерион - фонтана
за измивање на телото пред
влегување во светилиште

За тоа време додека траела состојбата со нечистотијата поединците биле исклучени од верската заедница. Доколку нечистата личност се наоѓа пред лицето на храмот, според верувањата, божеството нема да присуствува во неговиот дом, така што сите молитви и жртвувања ќе бидат залудни. Нечистотијата е поскоро состојба на телото, отколку на душата и таа може да се пренесува. Отстранувањето на нечистотијата може да се изврши преку обредно прочистување што го овозможувала водата. Сексуалниот чин, породувањето и убиствата се физички дејства, тие се видливи во поглед на нечистотијата, но погребите се сметаат за нечисти во поглед на смртта. Смртта е несфатлива за небесните богови, тие се вечни, постојано живи, така што секакво умирање за нив е нешто навредливо и треба да се избегнува. Исклучивост од ова свето правило било само жртвувањето.

Особено опасно за заедницата било нечистите дејства да се случат во внатрешноста на храмот. Сите престапници можеле да бидат убиени како казна. Во времето на атинскиот тиранин Пејсистрат во VI-тиот век пр. н.е., од островот Делос сите гробови биле отстранети од ридовите кои биле свртени кон теменосот на храмот на богот Аполон, за да не го навредат божеството. Оние што биле пред умирање или жените што допрва требале да се породат итно биле отстранувани од Делос на соседните острови за да не го извалкаат светиот остров со нечистотијата на раѓањето и умирањето.

Секој Хелен чувствувал потреба да биде чист во присуство на неговиот бог, така што се капел или измивал со водата. Кога се пролевало виното во чест на боговите, вршителот на овој обред задолжително требало да ги измие рацете за да му бидат услишани молитвите. Пред портите на светилиштата Хелените поставувале камени бокали со чиста вода наречени перирантериони (в. слика горе) за заплискување и за измивање на телото на верникот како симболичен чин на обредно прочистување. Со него се прочистувала само насобраната нечистотија од денот, но не можело да се прочисти телото на убиецот или на жената родилка кои се сметале за нечисти и неподготвени за молитва и обредни свечености.

КАКВА БИЛА ФУНКЦИЈАТА НА ЖРТВЕНИЦИТЕ ПРЕД ХРАМОВИТЕ?

Жртвеник на богот Ѕевс
од Пергам (реконструкција)

Жртвениците служеле за принесување на жртвите кон божеството. Тие се физичка точка каде што човекот се поврзува со божественото и се суштествениот облик на изразување на побожноста кај Хелените. Доколку божеството имало жртвеник, тогаш неговиот култ бил составен дел од древната хеленска религија. Во спротивно, доколку божеството немало жртвеник, тогаш тоа не го уживало култниот статус, бидејќи ниту му се принесувале жртви, ниту му се испраќале молитви, ниту, пак, му се посветувале заветни дарови како знак за неговото постоење. Тоа божество било само творба во народното усно и книжевно творештво. Сепак, некои олицетворени божества како што се Ејрена (мир) и Агата Тиха (добра судбина) во IV-тиот век се стекнале со култен статус, така што од едноставни книжевни фигури на божества преминале во религијата како божици кои биле обожавани со посветени жртвеници. Исто така, и кај Римјаните божицата Фортуна (среќа) уживала култен статус, а нејзиниот лик бил претставуван антропоморфно, т.е. во човечки облик.

Дел од жртвеникот на богот Ѕевс од Пергам. Денес се чува
во Пергамскиот музеј во Берлин (Германија).

Жртвениците биле градени во разни облици. Некои претставувале обични отвори во земјата посветувани на хтонските (земските) божества за кои се верувало дека живеат под земјата. Во нив се пролевала бескрвна жртва како водата, млекото и медот за да можат да ги примат под слоевите на земјата. Небесните олимпски богови жртвите ги примале кон небото, па затоа жртвениците се граделе на повисоки места и на врвот требало да бидат рамни. Обликот на жртвениците бил вообичаено правоаголен, но го изработувале и во четвртест и цилиндричен облик. Жртвеникот на Ѕевс од Немеја, на пример, имал правоаголна структура во должина од 41.5 метри и во широчина од 2.42 метри, додека жртвеникот на Ѕевс од Олимпија бил кружен во обем од 38.1 метар и во висина од 6.7 метри. Сепак, овие облици претставуват исклучок поради нивните невообичаени димензии.

Илустрација на римски жртвеник наречен
Ara Pacis Augustae (Жртвеник на Августовиот мир)

Со оглед на тоа што небесните богови суштествуваат на небото, жртвите требале да бидат положени на видливо место на отворено, не на затворено покриени со нешто или изградени внатре во храмот. Жртвениците во храмот биле реткост.

Ara Pacis Auguastaе (Жртвеник на Августовиот мир).
Изработен во мермер се чува во Музејот на жртвеникот
на мирот во Рим (Италија).

Тие биле насочени кон истокот. Свештениците кои ја принесуваат жртвата стоеле на западната страна од жртвеникот со чело свртено кон исток. Жртвата се принесувала претпладне, често в зори, така што додека ги вршел обредите свештеникот повремено го свртувал погледот кон изгрејсонцето.

Жртвениците ги изработувале од камени блокови, но и од варовнички карпи. Врз ѕидната површина се врежувало името на божеството на кое му е посветено. Ако некој сака да принесе жртва во чест на божицата Атена, а притоа жртвата ја принесе на жртвеникот на Посејдон, тогаш ниту еден од боговите нема да возврати на молитвата. Свештениците ги заштитувале жртвениците во долгонавеста метална подлога бидејќи под влијание на пепелта и пламенот се зачадувале жртвениците.

КОЈ Е НАЈСТАРИОТ ЗАЧУВАН ПРИМЕРОК НА ХЕЛЕНСКИ ХРАМ? 

Теракотен модел на храмот
на Хера наречен Херајон. Пример
за тоа како изгледале првите
хеленски храмови.

Најстарите зачувани остатоци на хеленскиот храм датираат од геометрискиот (1050 - 700 год. пр. н.е.) и ориентализирачкиот период (700 - 600 год. пр. н.е.). Првично, тој бил во облик на куќичка. Не постојат археолошки остатоци кои јасно ќе посведочат, но затоа постои зачуван заветен дар посветен на божицата Хера во Арг кој приближно гради претстава за тоа како изгледале храмовите во подалечниот период. Станува збор за теракотен модел на храмот на Хера од Перахора наречен Херајон (в. слика) од VIII век пр. н.е., кој приличи на дрвена колиба или куќичка од ќерпич со триаголен покрив. Има два отвори, на влезот и над надвратникот, со два столба на фасадата, украсен е на сите страни. Оваа куќа подоцна ќе стане наос, внатрешната просторија на храмот. Научниците сметаат дека обликот е преземен од дизајнот на микенската раскошна куќа - мегарон, но подоцна е архитектонски усовршуван сè до обликувањето на класичниот хеленски храм со столбови.

Микенска палата наречена мегарон. Археолозите
сметаат дека планот на мегаронот бил урнек
по кој се проицирале првите хеленски храмови.

Најстарите храмови го имале
обликот на куќички со трем

Во Еретрија, антички полис на ос. Евбоја во Хелада откриени се темели од храмот на Аполон Дафнефорос (Аполон ловороносецот). Храмот е многу стар, датира од геометрискиот период (1050 - 700 год. пр. н.е.). Она што археолозите откриле во длабоките словени на самиот храм се темелите на уште подоцнежен храм, за кој се претпоставува дека е еден од најстарите храмови посветени на богот Аполон. Подигнат во четвртест облик, наликува на мала куќичка со трем која ја држат два дрвени столба.

ОД КОИ ДЕЛОВИ Е СОСТАВЕН ХЕЛЕНСКИОТ ХРАМ?

На прв поглед би рекле дека храмот е составен од редица на столбови и греди. Сепак, доколку убаво ги истражиме сите составни делови, ќе увидиме дека дизајнот на храмот е мошне сложен поради тоа што античките архитекти постојано го усовршувале, изменувале и надградувале. Грижата за обликот на храмот не била само по налог на властодршците, туку лична цел и света должност на секој граѓанин да се изгради и украси живеалиштето на божеството колку што е можно поубаво и поблескаво, бидејќи неговата помош и заштита би била од непроценлива вредност за сите.

Она што плени во величието на храмот на прв поглед се разновидните украси, боите и редицата на слобови наречена колонада. Столбовите ја отсликуваат севишноста, цврстината, моќта и вечноста на небесните владетели.

Врз основа на обликот во кој се моделирани, столбовите се делат на три стила или видови: ДОРСКИ СТИЛ, ЈОНСКИ СТИЛ И КОРИНТСКИ СТИЛ.

ТРИ ВИДА НА СТОЛБОВИ

За да се запознаеме подробно со нивниот облик и историја, ќе ги разгледаме одделно во следниве редови:

Дорски стил на столб

Дорскиот стил на столб е еден од најстарите видови со наједноставен облик, но е помасивен и потежот од јонските и коринтските видови на столбови. Затоа, античките историчари честопати овој вид го поврзувале со снагата и машкоста. Со оглед на тоа што дорските столбови се сметаат за носачи на голема тежина, античките градители ги вградувале во приземјето на градбите, а од првиот кат погоре ги вградувале јонтските и коринтските столбови.

Дорскиот столб е измислен во западното дорско подрачје на античка Хелада околу VI-иот век пр. н.е. Во архитектурата се применувал сè до 100-тата година пр. н.е. Римјаните го видоизмениле столбот во нивната архитектура од кој настанале римско дорскиот и тосканскиот стил.

Ентаза во дорските
столбови

Она што е карактеристично за дорскиот стил е отсуството на основа. Столбот директно удира врз подлогата на која е поставен. Телото на столбот се проширува кон дното, затоа што според античките градители, доколку се набљудуваат столбовите од далеку, ако не се проширени, тогаш се создава оптичка илузија дека се вовлекуваат кон храмот како да се искривени. Мајсторите на античката архитектура за овој пропуст пронашле решение со постапно пополнување на волуменот на столбот кон дното. Оваа техника во архитектурата е позната како ентаза.

На врвот на столбот има капител или глава. Главата не е украсена со резбарија, туку е составена од абакус (четвртеста плочка) и ехинус (заоблено перниче) на кој се припојува телото на столбот.

Столбот од врвот до дното има линеарни вдлабнатини или шуплини кои служат како украс. Овие гравури (праволиниски резби) не се некој посебен изум, туку тие се остаток од некогашните храмови чиишто носачи ги заменувале дрвата. Дрвата имаат жлебови однадвор, така што со уведување на мермерот во светото градителство, архитектите го имитирале дрвениот столб. Сите столбови не биле жлебани, меѓутоа тие биле во многу мал број.

Јонскиот стил на столб е измислен во областа Јонија во Мала Азија. Во антиката Јонија ја населувале Јонците кои го користеле јонскиот дијалект од старогрчкиот јазик. За прв пат столбот е вграден во архитектурата некаде во средината на VI-тиот век пр. н.е.

Јонски стил на столб

Тој се одликува со истенчено жлебено тело и украсен капител на чиј врв е поставен украс во облик на папирус со волути или свијоци, додека меѓу волутите има украсни во дезен на јајце и пикадо. Римскиот историчар Витрувиј овој столб го споредувал со женската става, затоа што е тенок во однос на „машкиот“ дорски столб. Свијоците на капителот можеби се имитација на спиралите на школките или на животинските рогови. Столбот стои цврсто на основа од набиени дискови. Античките писатели изумот на овој столб му го припишуваат на архитектот и вајарот Каликрат (448-421 год. пр. н.е.). Еден од најстарите храмови што ги има овие носечки столбови е малиот храм на Атена Нике, божицата на слободата, кој и ден денес стои на влезот во атинскиот Акропол.

Коринтски стил на столб

Коринтскиот стил на столб е еден од најсложените и најраскошните видови. Се претпоставува дека неговиот изумител е Калимах, кој го обликувал во Атина, додека името му го доделил по градот Коринт. Во Хелада се употребувал ретко, само на кружните храмови наречени толоси, но затоа, пак, во стариот Рим овој столб бил еден од најзастапените во римската архитектура, така што Римјаните се обиделе и да го комбинираат со другите видови. Римскиот Пантеон (храмот посветени на сите олимпски богови) и Колосеумот (Флавиевиот амфитеатар за гладијаторски борби) се очигледни примероци за примената на коринтските столбови во архитектурата.

Капителот на столбот е украсен со дворедно издадени акантусови и палмини лисја, како и цветови расцутени под папирусните свиоци. На средината на абакусот, т.е. на четвртестата плоча која стои на врвот, се додавал цветен украс наречен флерон. И овие столбови биле жлебени со праволиниски шуплини.

Сите три вида на столбови се изработувани низ вековите со извесни дополнувања. Биле користени во времето на ренесансата, барокот и неокласицистичките стилови на XVIII-тиот век, како и во XIX-тиот и XX-тиот век. Сè уште може да се забележи нивната примена денес, особено кога се однесува за јавни градби (институции), но не е исклучена и примената во приватните домови.

СОСТАВНИ ДЕЛОВИ НА ХЕЛЕНСКИОТ ХРАМ

Хеленскиот храм е составен од следните делови кои се посочени во илустрациите со појаснувања на нивните функции:

Пресек на типичен хеленски храм
со посочувања на составните делови

1. Стереобат
Цврста камена подлога скалесто поставена од земјата до врвот. Во архитектурата е позната како крепидома или подиум и на неа е положен храмот.
2. Стилобат
Цврста камена подлога на која удираат столбовите. Столобатот е горната видлива подлога која може да биде во правоаголен, четвртест или кружен облик.
3. Стилови или столбови
Тие се носачи на гредите на храмот. Редицата столбови наредени еден по друг се нарекува колонада. Столбовите се јавуваат во три вида: дорски, јонски и коринтски.

4. Архитрав
Греда која лежи на капителите на столбовите позната уште и како епистил. Често е неукрасена.
5. Фриз
Венец на храмот. Хоризонтален појас над архитравот и покривниот венец (корнис) кој бил украсен со орнаментика и релјефи, па дури и исполнет со епиграфски текстови (натписи).
6. Метопи и триглифи
Плочите што биле исполнети со бојадисани релјефи и скулптури се нарекуваат метопи, додека трите вертикални шуплини распоредени меѓу нив се нарекуваат триглифи.
7. Корнис
Завршен дел од гредата кој е истакнат од рамната површина и има украсна и заштитна функција. Ги заштитува долните делови на храмот од врнежи.
8. Тимпанон
Триаголен простор над корнисот кој навлегува во внатрешност. Во овој дел биле поставувани групните скулптури како бележит украс на фасадата и на заднината на храмот.
9. Акротерион
Постамент над храмот на кој биле поставувани цветни или фигурални облици кои имаат естетска (украсна) намена.

10. Анти
Столбови кои се прилепени на наосот, т.е. ѕидот на храмот. Антите биле неизоставен елемент од старата света архитектура во преткласичниот период.
11. Пронаос
Трем пред влезот во храмот кој го оградуваат столбови.
12. Наос
Внатрешна просторија на храмот каде што се наоѓа идолот на божеството. Ова просторија е интимна и само на свештениците им било дозволувано да го одржуваат.
13. Адитон
Соба зад наосот која се смета како светија над светиите и за која постои забрана за влегување. Називот ἄδυτον на старогрчки јазик значи (место) во кое не треба да се влегува. Во него се чувале заветните дарови кои ги оставиле луѓето како израз на благодарност кон божеството заради заштитата и благосостојбата. Но, покрај заветните дарови, се чувале и светиите - култните фигури кои се израз на божественото присуство. 
14. Опистодом
Заднински трем на храмот кој понекогаш служел и како спореден влез. Сепак, не е точно разјаснето каква функција вршел во храмовите кои имале правоаголни димензии.
15. Идол
Величествена скулптура која го претставува божеството и неговото присуство во храмот. Идолот првично се изработувал од дрво, но подоцна Хелените и Римјаните го изработувале од мермер. Некои вајари, меѓу кои бил прочуениот Фидија од Атина, изработувале идоли од најскапоцени материјали, како што е хриселефантинот. Хриселефантинот е комбинација од злато и слонова коса.

ТИПОЛОШКА ПОДЕЛБА НА ХРАМОВИТЕ


Хелените ги граделе храмовите во разни димензии. Нивните типови имаат посебни имиња. Погледнете ја сликата долу за да ги видите разновидните димензии во кои се осмислувале и граделе античките храмови.

Поделба на храмовите според тип

ГАЛЕРИЈА НА ХЕЛЕНСКИ И РИМСКИ ХРАМОВИ 

Толковник на непознати поими и изрази:

Ингениозен (лат. ingeniosus) – духовито смислен, остроумен, досетлив, пронаоѓачки, надарен, талентиран.

Архитектура (стгрч. ἀρχιτέκτων, ἀρχι- „главен“ и τέκτων „ѕидар, градител“) – е вештина на изработување нацрти и обликување на градби, а се смета за уметност и наука.

Скулптура (лат. sculpo – делкам, длабам) – фигура на божество, суштество или човек која може да биде во мали (фигурина) и во големи димензии (монументална). Скулптурата почесто се вајала во мермер, но не изостануваат и примери во слонова коска, бронза, злато.

Партенон (стгрч. Παρθενών) – храмот посветен на божица Атена, која не била мажена како богинка. Ја нарекуваат и Атена Партенос, Атена девицата.

Сакрален (лат. sacer – свет) – нешто свето, а не земско, она што му припаѓа на божествениот свет.

Книжевни извори:

1.Callie Williams, Kim Sexton, Development of Gendered Space: The Archaic and Classical Greek Temple, Inquiry, Vol 7, 2006
2. Jon D. Mikalson, Ancient Greek Religion (SE), John Wiley & Sons, 2011

Електронски извори:

1. http://architecture.about.com/
2. http://www.odysseyadventures.ca/articles/greektemple/greek_temple.htm
3. http://www.radford.edu/rbarris/schoolofathens/greekarchitecturestudy.html
4. http://odysseus.culture.gr/h/2/eh251.jsp?obj_id=1689